Marosimlar va fitnalarga ishonishingiz kerakmi? Ular ishlaydimi yoki bizni chalg'itadimi?
Ritual va fitnalar matnlariga ishonish kerakmi? Bu savol asrlar davomida insoniyatni o‘ylantirib kelgan va unga aniq javob berish oson emas. Texnologiyalar va ilmiy yutuqlar davrida bunday amaliyotlar eskirgan va ahamiyatsizdek tuyulishi mumkin. Shunga qaramay, ratsional fikrlash hukmron bo‘lsa-da, marosim va fitna hanuzgacha o‘z tarafdorlari va himoyachilarini topmoqda.
Marosimlar — bu qadimiy marosimiy harakatlar bo‘lib, ular muayyan xalqning madaniyati va e’tiqodlari bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan ramziy ma’noga ega. Ba’zi marosimlar tartibni tiklashga qaratilgan, masalan, nikoh marosimlari yoki tashabbus marosimlari, boshqalari esa insonni ko‘rinmas tahdidlardan himoya qilishga mo‘ljallangan. Fitna esa ma’lum maqsad bilan aytiladigan so‘z formulalaridir: davolash, yovuzlikdan himoya qilish yoki omad jalb qilish uchun.
Marosimlar va fitnalarning zamonaviy tarafdorlari ularning samaradorligiga ishonadi, ajdodlarning ko‘p asrlik donoligi va shaxsiy tajribalariga tayanadilar. Ular ilm-fan izohlab bera olmaydigan kuchlar va energiyalar mavjud deb hisoblaydi va qiyin vaziyatlarda bu bilimlarga murojaat qilish qo‘llab-quvvatlash va ichki kuch manbaiga aylanishi mumkinligini ta’kidlashadi.
Noaniqlik va stress sharoitida ko‘plab odamlarning bu qadimiy amaliyotlardan taskin izlayotgani ajablanarli emas, ular taqdirning mo‘jizaviy aralashuviga umid qilishadi. Ammo bunday usullarni tanqid qiluvchilar, birorta jiddiy ilmiy tajriba marosimlar va fitnalarning samaradorligini tasdiqlamaganini qayd etadi. Ilmiy nuqtai nazardan, so‘zlar va harakatlarning sehrli kuchiga bo‘lgan ishonch ko‘pincha o‘z-o‘zini ishontirish effekti sifatida qaraladi.
Psixologiya shuni ko'rsatadiki, muayyan harakatlarning muvaffaqiyatiga ishonish insonning psixologik holatiga ijobiy ta'sir ko'rsatishi, uning kayfiyati va farovonligini oshirishi mumkin. Biroq, bu sirli kuchlar mavjudligining umuman isboti emas.
Shunga qaramay, bunday amaliyotlarning tanqidchilari haqli ravishda hech bir jiddiy ilmiy tajriba fitna va marosimlarning samaradorligini tasdiqlay olmaganini ta’kidlaydi. Ilmiy nuqtai nazardan, so‘zlar va harakatlarning sehrli kuchiga bo‘lgan ishonch o‘z-o‘zini ishontirish effekti sifatida baholanadi. Psixologiya shuni ko‘rsatadiki, muayyan harakatlarning muvaffaqiyatiga bo‘lgan ishonch insonning ruhiy holatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatib, uning kayfiyatini va sog‘lig‘ini yaxshilashi mumkin, ammo bu mistik kuchlarning mavjudligini isbotlamaydi.
Skeptiklar shuningdek, marosimlar va fitnalarga tez-tez murojaat qilish insonni ularga qaram qilib qo‘yishi va muammolarni hal qilishda ratsional yondashuvdan chalg‘itishi mumkinligini ta’kidlaydilar. Aytilgan so‘zlar yoki bajarilgan harakatlar haqiqatni bevosita o‘zgartira oladi degan ishonch tanqidiy fikrlashni zaiflashtiradi va insonning vaziyatni ob’ektiv baholash qobiliyatini pasaytiradi.
Xo‘sh, marosimlar va fitnalarga ishonish kerakmi? Bu savolga javob ko‘pincha har bir shaxsning shaxsiy e’tiqodlari va hayotiy tajribasiga bog‘liq. Balki haqiqat aynan e’tiqod va aql chegarasida yashiringandir. Mazmunli ramzlarga bo‘lgan ishonch ichki tinchlik va o‘z kuchiga bo‘lgan ishonchni keltirishi, shuningdek, ajdodlar bilan bog‘lovchi muhim ip bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Ammo dunyoni tabiatning ob’ektiv qonunlari boshqarishini anglash ham bizning idrokimizni boyitadi.
Insonlar har doim mantiq va e’tiqodni uyg‘unlashtirgan holda murakkab savollarga javob topishga intilishadi. Ehtimol, eng muhimi, marosimlar va fitna ilmiy nuqtai nazardan ishlaydimi yoki yo‘qmi, degan savolda emas, balki ular ularga ishonadigan odamlarning hayotida qanday rol o‘ynashida va ularning dunyoqarashi va o‘z-o‘zini anglashiga qanday ta’sir ko‘rsatishidadir.
Shunday qilib, marosimlar va fitnalarga bo‘lgan ishonch masalasiga javob izlashda inson tajribasi va dunyoqarashlarining xilma-xilligini hisobga olish zarur. Tarix davomida shakllangan an’ana va madaniy amaliyotlar ko‘pincha shaxsiy o‘zlikni aniqlashning muhim elementlariga aylanadi va odamlarga dunyodagi o‘rnini topishda yordam beradi. Marosimlarga bo‘lgan ishonch umumiy madaniy qadriyatlarni ifodalash vositasi sifatida xizmat qilishi, kengroq jamoaga mansublik hissini shakllantirishi va ijtimoiy aloqalarni mustahkamlashi mumkin.
Boshqa tomondan, ilmiy fikrlash va tanqidiy yondashuv bizga xurofot va dogmalardan xalos bo‘lishga yordam beradi, muammolarimizga ratsional echimlar topish yo‘lida xizmat qiladi. Ilmiy usullarni qo‘llash orqali biz ob’ektiv natijalar olishimiz va faktlarga asoslangan xulosalar chiqarishimiz mumkin.
Madaniy an’analarga hurmat va atrofdagi dunyoni ratsional tushunishga intilish o‘rtasida muvozanatni topish muhimdir. Kelajak inson psixologiyasi va madaniy amaliyotlar o‘rtasidagi bog‘liqlikni tushunishda yangi kashfiyot va usullarni olib kelishi mumkin. Ushbu ikki soha o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir hozirgi kungacha qabul qilinganidan ko‘ra murakkabroq va ko‘p qirrali bo‘lishi mumkin. Ochiq fikr va turli dunyoqarashlarga hurmat ushbu fan va e’tiqod tutashgan fenomenlarni yanada chuqurroq o‘rganishda katta ahamiyatga ega.
Oxir-oqibat, marosimlar va fitnalarga ishonish yoki ishonmaslik har bir insonning shaxsiy tanloviga bog‘liq. Eng asosiysi — tanqidiy fikrlashni saqlash, boshqalarning shaxsiy tajribasiga hurmat bilan qarash va aql bilan hissiy ehtiyojlar o‘rtasida muvozanatga erishishga intilish. Tarix shuni ko‘rsatadiki, inson uchun ichki ishonch va ruhiy xotirjamlik ob’ektiv bilimlar kabi muhim bo‘lishi mumkin.
Shuningdek, zamonaviy jamiyat marosimlar va fitnalarga bo‘lgan munosabatga ta’sir qiladigan yangi chaqiriqlar bilan yuzlashayotganini ta’kidlash joiz. Ommaviy axborot vositalari va ijtimoiy tarmoqlar orqali duch kelayotgan axborot oqimi ko‘pincha foydali va zararli ma’lumotlarning tarqalishiga olib keladi. Bunday sharoitlarda odamlar tez o‘zgarayotgan dunyoda barqarorlik angoriga aylangan ishonchli an’ana va e’tiqodlarda taskin va xavfsizlik izlaydilar.
Bundan tashqari, globallashuv va madaniy almashinuv turli an’ana va amaliyotlarning o‘zaro ta’siriga va o‘zaro ta’siridan kelib chiqadigan o‘zgarishlarga imkon yaratadi. Inson tajribasi endi faqat mahalliy bo‘lmay, ko‘plab madaniy elementlar bir-biriga singib, yangi e’tiqod va ifoda shakllarini yaratmoqda. Bu jarayon madaniy merosni boyitishga olib kelishi mumkin, lekin ba’zan turli marosimlar va e’tiqodlarning haqiqiyligi haqidagi qarashlardagi farqlar tufayli ziddiyatlar ham yuzaga keladi.
Texnologik taraqqiyot ham ushbu sohada o‘z ta’sirini o‘tkazmoqda. Internet va raqamli texnologiyalar rivoji bilan rituallar va marosimlarni o‘tkazishning yangi usullari paydo bo‘ldi, virtual jamoalar esa o‘ziga xos dinamikani shakllantirdi. Bu yerda e’tiqod va ilmiy fikrlash turli shakllarda birga yashashi mumkin. Masalan, virtual meditatsiyalar, onlayn marosimlar va raqamli talismanlar ko‘plab odamlarning kundalik hayotining bir qismiga aylanyapti.
Xulosa qilib aytganda, inson ratsional bilim va ma’naviy izlanish o‘rtasida qanday tanlov qilmasin, asosiy jihatlardan biri — turli qarashlarga hurmat bilan qarash va yangi bilimlarga ochiqlik bo‘lib qoladi. Faqat dialog va hamkorlik orqali biz uyg‘unlikka erishib, dunyoni uning barcha ko‘rinishlarida yaxshiroq tushunishimiz mumkin. Oxir-oqibat, tushunish va ichki uyg‘unlikka intilish, qarashlar va e’tiqodlardagi individual farqlarga qaramay, barchamizni birlashtiradi.