Unutilgan tillar: yo‘qolib borayotgan tillar qanday saqlab qolinmoqda
Insoniyat madaniy merosining rang-barangligida nafaqat me’moriy yodgorliklar va san’at asarlari, balki butun buyuk xalqlar so‘zlashgan va so‘zlashishda davom etayotgan tillar ham mavjud. Tillar avloddan avlodga bilim, dunyoqarash va an’analarni uzatuvchi o‘ziga xos madaniy koddir. Biroq hozirgi globallashuv va ommabop tillarning ustunligi ko‘plab kamyob va kam sonli tillarning mavjudligini xavf ostiga qo‘ymoqda. Ularni asrab-avaylash nafaqat madaniy, balki e’tibor va sa’y-harakatlarni talab qiladigan ilmiy vazifaga aylanmoqda.
Tarixan tillar turli sabablarga ko‘ra yo‘q bo‘lib ketgan: urushlar, migratsiya, assimilyatsiya, til egalarining qirilishi. Har bir yo‘qolib ketgan til o‘ziga xos grammatika, leksika, idiomalar va o‘ziga xos madaniy elementlarga ega bo‘lgan betakror dunyoni o‘zi bilan olib ketadi. Ushbu tillarning aksariyati hech qachon yetarli darajada hujjatlashtirilmagan, bu esa ularni butunlay unutilishga moyil qiladi.
Zamonaviy texnologiyalar va ilmiy usullar hatto eng qirilib borayotgan tillarni ham qayd etish va saqlab qolish imkonini beradi. Tilshunoslar, antropologlar va madaniyatshunoslar tillar haqida ma’lumot to‘plash, og‘zaki nutqni qayd etish, lug‘atlar va grammatikalar yaratish, matnlarni tarjima qilish uchun turli xil usullardan foydalanadilar. Audio yozuvlar, video fayllar va yo‘qolib borayotgan tillardagi elektron matnlar yig‘iladigan raqamli arxivlardan foydalanish innovatsion usullardan biri bo‘ldi. Bu nafaqat yozma dalillarni, balki jonli nutqni, intonatsiyani, tilning musiqiyligini saqlab qolish imkonini beradi.
Nega yo‘qolib borayotgan tillar saqlab qolinmoqda? Bu, avvalo, adolat va xalqlarning madaniy merosiga hurmat masalasidir. Har bir til insoniyat tarixining bir bo‘lagi, uning madaniy xilma-xilligiga qo‘shgan hissasidir. Tillarni saqlab qolish insoniyatga o‘zligini xilma-xillikda saqlab qolish imkonini beradi. Bundan tashqari, yo‘qolib borayotgan tillar ko‘pincha dunyo haqidagi noyob bilimlarni - an’anaviy texnologiyalar, tibbiy bilimlar, ekologik amaliyotlarni o‘zida saqlab qoladi. Ushbu bilimlar zamonaviy muammolarni hal qilishda foydali bo‘lishi mumkin.
Ko‘plab xalqlar o‘z tilining yo‘qolib ketish xavfini anglab, uni qayta tiklash uchun harakat qiladilar. Ta’lim dasturlari yaratilmoqda, til kurslari o‘tkazilmoqda, ona tilida kitob va maqolalar nashr etilmoqda. Tillarni ommalashtirish va qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan ijtimoiy tashabbuslar va madaniy loyihalar muhim rol o‘ynaydi. Milliy va xalqaro tashkilotlarning qo‘llab-quvvatlashi ham katta ahamiyatga ega: grantlar, konferensiyalar, seminarlar va tadqiqot loyihalari yo‘qolib borayotgan tillarni saqlab qolish va rivojlantirishga hissa qo‘shadi.
Yo‘qolib borayotgan tillarni saqlab qolish nafaqat olimlar va tadqiqotchilarning, balki butun insoniyatning vazifasidir. Tilda xalqning qalbi, madaniy merosi va bilim boyligi mujassam. Har qanday tilning yo‘qolishi dunyoni qashshoqlashtiradi, uni kamroq xilma-xil va kamroq boy qiladi. Tillarni asrab-avaylash - bu umumiy kelajagimizga qo‘shgan hissamiz, kelajak avlodlarga noyob va rang-barang dunyoni yetkazish imkoniyatidir.
Albatta, yo‘qolib borayotgan tillarni saqlab qolish jarayonida ko‘plab qiyinchilik va muammolar yuzaga keladi. Asosiy qiyinchiliklardan biri shundaki, bu tillarda so‘zlashuvchilar ko‘pincha keksalar bo‘lib, ularning soni tez kamayib bormoqda. Tillarning o‘zi yo‘q bo‘lib ketishidan tashqari, ularning egalari ona tili eskirgan yoki zamonaviy dunyoda foydasiz deb hisoblansa, undan foydalanish va uni uzatish motivatsiyasini yo‘qotishi mumkin. Bu yerda odamlar o‘z til merosi bilan faxrlanadigan va uni qadrlaydigan shart-sharoitlar yaratish, shuningdek, tilni ta’lim va madaniy dasturlarga kiritish muhimdir.
Yana bir muhim muammo - bu mablag‘ va resurslarning yetishmasligi. Tillarni saqlash loyihalari katta mablag‘ talab qiladi: tilshunoslar va boshqa mutaxassislar mehnatiga haq to‘lash, ma’lumotlarni yozish va saqlash uchun uskunalar sotib olish, yo‘qolib borayotgan tillarda materiallarni nashr etish kerak. Davlatlar, ayniqsa, iqtisodiy qiyinchiliklarga duch kelayotgan davlatlar ko‘pincha bu muammoga yetarlicha e’tibor va mablag‘larni ajrata olmaydi. Bunday hollarda tillarni saqlab qolish borasidagi sa’y-harakatlarni qo‘llab-quvvatlashga tayyor bo‘lgan xalqaro tashkilotlar va xususiy jamg‘armalar muhim rol o‘ynaydi.
Shunga qaramay, barcha qiyinchiliklarga qaramay, yo‘qolib borayotgan tillarni saqlab qolishdagi muvaffaqiyatlar o‘z-o‘zidan ma’lum. Deyarli o‘lik tildan jonli va keng qo‘llaniladigan tilga aylangan ibroniy tili kabi tillarning muvaffaqiyatli tiklanishi ko‘plab xalqlarni ilhomlantiradi va umid bag‘ishlaydi. Internet va zamonaviy kommunikatsiya vositalari ham masofaviy ta’lim va bilim almashish uchun yangi imkoniyatlarni ochadi, bu esa tillarni saqlab qolish jarayonini sezilarli darajada osonlashtirishi mumkin.
Yo‘qolib borayotgan tillarni saqlab qolish ko‘p bosqichli va ko‘p qirrali jarayon bo‘lib, olimlar, jamoat tashkilotlari va til egalarining birgalikdagi sa’y-harakatlarini talab qiladi. Bu nafaqat madaniy boylikni saqlab qolish, balki tili yo‘qolib ketish arafasida turgan xalqlarda o‘ziga xoslik va qadr-qimmat tuyg‘usini mustahkamlash uchun ham zarurdir. Insoniyat tanlov oldida turibdi: noyob madaniy kodlarni abadiy yo‘qotishi yoki birlashishi va bu boylikni kelajak avlodlar uchun saqlab qolishi kerak. Va bu tanlov kelgusida madaniy landshaftimiz qanday bo‘lishini belgilaydi.
Yo‘qolib borayotgan tillarni saqlab qolish bo‘yicha sa’y-harakatlarni kuchaytirish uchun mahalliy hamjamiyatlarni jalb qilish va til egalarining ushbu loyihalarda faol ishtirok etishi uchun imkoniyatlar yaratish muhim jihat hisoblanadi. Ideal holatda, til egalari o‘z madaniy merosini saqlash va kelgusi avlodlarga yetkazish uchun mas’uliyatni o‘z zimmalariga olgan holda, ularning qo‘riqchilari bo‘lishlari kerak. Bunga mahalliy festivallarni o‘tkazish, odamlar o‘z ona tilida erkin muloqot qilishlari mumkin bo‘lgan qiziqish klublarini tashkil etish, shuningdek, zamonaviy media - radioeshittirishlar, televideniye va ijtimoiy tarmoqlarda tildan foydalanishga qaratilgan tashabbuslarni qo‘llab-quvvatlash orqali erishish mumkin.
Yana bir yo‘nalish - yo‘qolib borayotgan tillarning maktab va oliy ta’lim muassasalariga integratsiyalashuvi. Ta’lim bilim va ko‘nikmalarni uzatishda asosiy rol o‘ynaydi va yo‘qolib borayotgan tillarni o‘quv dasturlariga kiritish ularni saqlab qolish va qayta tiklashga sezilarli hissa qo‘shishi mumkin. Bu nafaqat tilni, balki u bilan bog‘liq madaniy jihatlar - tarix, mifologiya, xalq hunarmandchiligi va boshqa badiiy ifoda shakllarini o‘rganishni ham o‘z ichiga oladi. Ta’lim ular saqlab qolishga harakat qilayotgan tilda olib boriladigan kurslar va fakultetlarning ochilishi ham keyingi avlod til egalarini tayyorlashda yordam beradi.
Nihoyat, til merosini saqlash bilan shug‘ullanuvchi mamlakatlar va tashkilotlar o‘rtasidagi xalqaro hamkorlik va tajriba almashish yanada samarali va innovatsion strategiyalarni ishlab chiqishga yordam beradi. Tadqiqotchilar va faollar o‘z yutuq va qiyinchiliklarini baham ko‘rishlari mumkin bo‘lgan xalqaro tarmoqlar va konferensiyalarni yaratish muammoning global tushunchasini shakllantirishga va birgalikda yechimlarni topishga yordam beradi. Multimedia arxivlari, hujjatli filmlar va tadqiqot ekspeditsiyalari kabi qo‘shma loyihalarni ishlab chiqish ham yo‘qolib borayotgan tillarni saqlab qolishga sezilarli ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
Shunday qilib, yo‘qolib borayotgan tillarni saqlab qolish ham madaniy, ham ilmiy, iqtisodiy va ta’limiy jihatlarni hisobga oladigan yaxlit yondashuvni talab qiladi. Faqat barcha manfaatdor tomonlarning - mahalliy hamjamiyatlardan tortib xalqaro tashkilotlargacha bo‘lgan sa’y-harakatlarini birlashtirish orqali insoniyat merosining ushbu noyob elementlarini uzoq muddatli saqlash va qayta tiklashni ta’minlash mumkin. Shu bilan birga, bu yo‘ldagi har bir qadam til xilma-xilligining muhimligini anglashga va madaniy an’analarning xilma-xilligiga hurmat ko‘rsatishga yordam beradi, bu esa dunyoni yanada boyitadi.